Tarnów / Urbanistyka i Architektura

Tarnów / Urbanistyka i Architektura

Ślady bytności człowieka w granicach miasta Tarnowa, sięgają epoki lodowcowej, kiedy łowcy reniferów zamieszkiwali ten teren. Po zmianie klimatu na bardziej przyjazny, obszar ten porastały lasy, dające ludziom schronienie. Znaleziono tu 6 osad z epoki mezolitu z okresu między 8300, a 4500 lat p.n.e. [1]

Ok. IX w. na Górze św. Marcina powstał gród słowiański, na terenach należących do Państwa Wiślan. Najwcześniejsze wzmianki o Tarnowie datowane są na 1105 r., kiedy został on przekazany opactwu Benedyktynów w Tyńcu. W 1124 roku istniał już Tarnów Wielki (na którym lokowano później miasto) i Tarnów Mały (dziś Tarnowiec). Urbanistycznie Tarnów jest przykładem miasta prywatnego z siedzibą właściciela. Gdy Spycymir herbu Leliwa przejął miasto, intensywnie go rozbudował i w 1328 roku na Górze św. Marcina powstał jego zamek. Tarnów w 1330 roku otrzymał prawa miejskie na prawie magdeburskim. Centrum miasta powstało na niezabudowanym wzniesieniu z późniejszym podziałem na 20 kwartałów z kościołem parafialnym (dzisiejszą katedrą). Ten urbanistyczny plan do XV w. wypełniono zabudową murowaną wokół rynku, a kościół uzyskał rangę kolegiaty. Niewiarygodnie szybki rozwój miasta powodował, iż wyróżniał się on na tle miast królewskich tamtego okresu. Kolegiata zyskała wtedy funkcję rodowego mauzoleum, a w jej przebudowach uczestniczyli królewscy architekci m.in. Franciszek Florentczyk, Bartholomeo Berrecci, Jan Maria Padovano. [2]

Tarnów był kolejno własnością rodzin Tarnowskich, Ostrogskich, Zasławskich, Lubomirskich, Sanguszków. Szacuje się, iż do czasu rozwoju Zamościa, był największym prywatnym miastem w Królestwie Polskim. Położenie geograficzne miasta, doskonale wpływało na jego rozwój. Krzyżują się na nim ważne trasy komunikacyjne z Węgier na północ kraju do Bałtyku, z Węgier do Sandomierza, z Wrocławia przez Kraków do Lwowa. Tarnów prowadził intensywną wymianę handlową, szczególnie z Gdańskiem. Tarnowscy kupcy spławiali Wisłą do Gdańska wino, zboże, sól, suszone śliwki i rudy metali. Wybudowano mury obronne wraz z bramami wjazdowymi zachodnią „Krakowską” i wschodnią „Pilzneńską”, ratusz, szkoła parafialna i szpital. Największy rozkwit miasta i architektury przypada na wiek XVI. Koniec średniowiecza i początek nowoczesności, to powstawanie architektury gotyckiej, renesansowej i manieryzmu. To w latach 20 / 30 XVI w. dokonano przebudowy zamku oraz gotyckiego ratusza z inicjatywy Jana Amora Tarnowskiego w stylu renesansowym, przypisywaną Janowi Mari Padovano. Ostateczny kształt otrzymują też kamienice mieszczańskie. [3]
Prostokątny w rzucie, murowany budynek ratusza stoi w centrum rynku. Od północy znajduje się 30 m wieża z zegarem, a od południa ryzalit z klatką schodową. Zwieńczony jest attyką, zdobioną wolutami i sterczynami z postaciami 14 maszkaronów. [4]

Niestety rozwój miasta zahamowały pożary niszczące zabudowę śródmiejską oraz potop szwedzki.
W 1723 roku miasto przejęli Sanguszkowie, a Tarnów zaczął odzyskiwać swoją świetność. Ożywił się handel i budownictwo. W 1772 roku na rynku, wygłoszono uniwersał rozbiorowy cesarzowej Marii Teresy, głoszący iż mieszkańcy są poddanymi monarchii Habsburskiej. W 1787 roku książę Hieronim Sanguszko zrzekł się władzy nad miastem. Pod koniec XVIII wieku rozebrano mury miejskie i zasypano fosę. Po kolejnym pożarze miasta kamienice wokół rynku otrzymują charakter barokowy z arkadowymi podcieniami. Powstają ulice Krakowską, Wałową, Lwowską oraz Place. Ulica Krakowska wytyczona przez inż. Jana Grossa, była częścią trasy ze Śląska do Lwowa. Lokalizowano wzdłuż niej najważniejsze obiekty oraz instytucje. Od roku 1911, kiedy Tarnów znajdował się pod panowaniem Cesarstwa Austro – Węgierskim, wzdłuż ulicy biegła Tarnowska linia tramwajowa. Od dzielnicy Grabówka przez Śródmieście do Dworca Kolejowego. W 1942 roku pod nakazem władz hitlerowskich, podczas gdy miasto znajdowało się pod ich okupacją, tramwaje wykonały ostatnie swoje kursy. [5]

W 1830 roku urodzony w Tarnowie gen. Józef Bem, Władysław Sanguszko oraz mieszkańcy miasta, w tym gimnazjaliści, wzięli udział w powstaniu listopadowym.
Wiek XIX i XX to przełomowy okres dla miasta. Powstały wodociągi, oświetlenie miejskie, elektrownie, młyny, powstaje również budynek dworca kolejowego i linia tramwajowa. Przebudowano Katedrę w stylu neogotyckim. Odpowiedzialnym za nią był arch. Julian Zachariewicz. [6]

Wśród architektów Tarnowa należy wymienić nazwiska, które często pojawiają się w opisywanych przez nas obiektach. Są to m.in. Eichorn Maksymilian, Hackbeil Franciszek, Polityński Karol, Rypuszyński Janusz, Stapf Adolf Juliusz, Tarkowski Augustyn, Zaremba Szczęsny, Alfred Kamienobrodzki.
Po I wojnie światowej w 1918 roku Tarnów jako pierwsze miasto w Polsce odzyskał niepodległość. Na upamiętnienie tego wydarzenia, dzień 30 października będzie „Świętem Miasta Tarnowa – Pierwszego Niepodległego”. [7]

W okresie międzywojnia, dokładnie w 1927 roku powstała Państwowa Fabryka Związków Zawodowych wraz z założeniem miasta – ogrodu, Mościc. 7 września 1939 roku wkroczyły do Tarnowa pierwsze oddziały hitlerowskie. Zamknęli szkoły, zniekształcili życie społeczne i kulturalne w mieście. Wyburzyli większość obiektów kultury i religii żydowskiej. 14 czerwca 1940 roku, nastąpił pierwszy w Polsce transport do obozu zagłady w Auschwitz. Tarnów, był w tym okresie ważnym ośrodkiem walki konspiracyjnej i partyzanckiej. 18 stycznia 1945 roku, niestety wraz z wyzwoleniem do miasta wkroczyła Armia Czerwona. Po wojnie zdołano ponownie uruchomić Zakłady Azotowe, powstały Zakłady Mechaniczne produkujące broń, Fabryka Silników Elektrycznych Tamel, huty szkła, powstała też sekcja żużlowa Unii Tarnów. W 1975 roku miasto Tarnów, stał się stolicą województwa Tarnowskiego. 9 czerwca 1987 roku wieczorem do miasta przybył Ojciec Święty Jan Paweł II, a 27 maja 1990 roku odbyły się pierwsze wolne po II wojnie światowej wybory samorządowe.
W czasach PRL władze Warszawy uznały, że miasto Tarnów tak prężnie się rozwija, iż będzie potrzebował 60 nowych autobusów rocznie, nigdy plan ten nie został zrealizowany. [8]

[1] „Historia miasta. Dzieje Tarnowa”, Tarnów. Oficjalny portal miasta Tarnowa. tarnow. pl
[2] Krasnowolski Bogusław, „Układy przestrzenne miast prywatnych w Małopolsce. Wybrane przykłady”, Instytut Historii Pan, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych apcz. umk. pl
[3] Zbrożek Jarosław, „Krótka historia miasta Tarnowa”. Moje Miasto Tarnów, mmtarnow. com
[4] k. Marek Trusz, „Tarnowskie zabytki. Ratusz”
[5] Galas Krzysztof, „Tarnów – Historia komunikacji tramwajowej.” Wyd. Kolpress, 2011
[6] Moskal Krzysztof,„Galicyjskim szlakiem po Tarnowie.”Tarnowskie Centrum Informacji, it. tarnow. Pl
[7] Tarnów: 30 października będzie świętem 1. niepodległego miasta Polski, dzieje. pl
[8] Rybski Zbigniew, „MPK Tarnów w PRL”, youtube. com

Tarnów, architektura, sztuka, historia, kultura, Kraków, małopolska, dziedzictwo kulturowe, ciekawe historie, miasto Tarnów, malarstwo, historia Tarnowa, 

Więcej podobnych artykułów, tutaj.